Statystyka migracyjna, dysponując określonym aparatem pojęciowym, ma za zadanie dostarczać narzędzi niezbędnych do analizy szerokiego spektrum zjawisk migracyjnych, w tym również wskazówek dotyczących polityki integracyjnej. Jest niezbędna do określania salda, zasobu czy strumienia migracyjnego. Statystyki wielu państw są jednak dalekie od doskonałości, gdyż próbują uchwycić niezwykle złożone zjawisko, jakim są migracje.

Francuski system statystyczny dotyczący migracji również ma wiele ograniczeń i nie zawsze dostarcza wyczerpujących informacji na temat skomplikowanej rzeczywistości migracyjnej we Francji. Jednakże jego silne osadzenie w republikańskiej tradycji, czego najbardziej widocznym wyrazem są kontrowersje wokół wykorzystania statystyki etnicznej, nie tylko stanowi o jego specyfice, ale wyznacza pole analizy jego funkcjonowania, jak również pokazuje związane z tym faktem ograniczenia samego systemu. Dodatkowo wielość instytucji dostarczających dane statystyczne nie wpływa na poprawę ich jakości i przydatności.

Od pytania o obywatelstwo do statystyki etnicznej à la française

Od wielu lat francuskie badania naukowe dotyczące populacji imigrantów napotykają wiele trudności. Stosowanie kategorii etnicznych w spisach ludności, w badaniach prowadzonych przez instytucje naukowe lub administrację wciąż pozostaje tematem wrażliwym społecznie. Stąd też duża ostrożność w formułowaniu pytań z tego obszaru oraz stopniowa ewolucja ich charakteru.

Założeniem przełomowego spisu ludności z 1851 r. było uzyskanie jak najpełniejszych informacji na temat populacji Francji (po raz pierwszy pojawiły się zbiorcze tablice dotyczące wieku, zawodu, a nawet wyznawanej religii), czemu miało służyć również wprowadzenie pytania dotyczącego obywatelstwa. Miało ono ułatwić rozróżnienie na dwie podstawowe kategorie: „my” (nationaux) i „oni” (étrangers). Aż do 1946 r. w kwestionariuszach spisowych pojawiały się jedynie kwestie „okołoetniczne”: pytanie o miejsce urodzenia, datę przyjęcia obywatelstwa, najczęściej używany język itp. Następnie możliwe kategorie nieco się rozszerzyły: Francuz z urodzenia, Francuz po przyjęciu obywatelstwa i cudzoziemiec. Konsekwencją ograniczenia zakresu odpowiedzi tylko do tych trzech kategorii była niemożność ustalenia poprzedniego obywatelstwa naturalizowanych Francuzów. Pytanie to zostało zawarte dopiero w kwestionariuszu z 1962 r.  

Rozróżnienie o charakterze prawnym na kategorie Francuzów i cudzoziemców nie oddawało złożoności sytuacji imigracyjnej we Francji. Jakościową próbą zbadania populacji imigrantów było stopniowe odchodzenie od kategorii cudzoziemca na rzecz kategorii imigranta (immigré)*. Decydującym elementem stał się tutaj fakt urodzenia imigranta poza granicami Francji, przez co możliwym stało się uzyskanie informacji na temat kraju urodzenia. Powszechność użycia tej kategorii została wzmocniona przez jej instytucjonalizację. Oficjalna instytucja centralna, a mianowicie Haut Conseil à l’intégration (HCI) określiła definicję imigranta i tym samym przyczyniła się do stopniowego upowszechniania użycia pojęcia immigré nie tylko w statystyce migracyjnej, ale również w dyskursie publicystycznym czy naukowym. Według najnowszej definicji HCI imigrant to osoba urodzona za granicą, która przybyła na terytorium Francji w celu stałego osiedlenia się**. Imigrant pojawił się następnie jako podmiot polityki integracyjnej państwa, wkracza tym samym w orbitę działań politycznych. Z tego punktu widzenia, pojawienie się tej „ustandaryzowanej” kategorii imigranta miało przyczynić się do skuteczniejszego określenia tej części populacji, która powinna zostać objęta procesem integracji.

Zgodnie z obowiązującą aktualnie nomenklaturą, cudzoziemiec (étranger) stanowi odmienną kategorię. Według definicji zaproponowanej przez Institut national de la statistique et des études économiques (INSEE) jest to osoba, która przebywa we Francji, nie posiada obywatelstwa francuskiego i posiada inne obywatelstwo lub nie posiada żadnego. Poniższy schemat przedstawia podział francuskiej populacji na kategorie.

Schemat 1. Podział populacji Francji na kategorie

Źródło: Immigration et présence étrangère en France en 2005, rapport annuel de la Direction de la population et des migrations.

Analizując powyższy schemat należy zauważyć, że populacje imigrantów i cudzoziemców nie pokrywają się całkowicie. Można zatem być imigrantem i nie być jednocześnie cudzoziemcem, jak również niektórzy cudzoziemcy mogą być urodzeni we Francji. Przynależność do kategorii imigrantów jest cechą permanentną, gdyż jednostka mimo przyjęcia francuskiego obywatelstwa nadal należy do populacji imigrantów. Determinantem bowiem jest tu kraj urodzenia, określający geograficzne pochodzenie imigranta.

Tak więc imigrant jest kategorią statystyczną, funkcjonującą również w obszarze symbolicznym, politycznym czy medialnym, podczas gdy cudzoziemiec to kategoria prawna, do której przynależność ma określone skutki prawne (m.in. zakaz piastowania określonych funkcji państwowych czy brak prawa głosu).

Należy jednak zauważyć, że mimo pewnej ewolucji francuskiego systemu statystycznego, statystyka etniczna znana w innych krajach pozostaje w sprzeczności z francuską tradycją. Dlatego, jak do tej pory, nie pojawia się sformułowane bezpośrednio pytanie na temat pochodzenia etnicznego***.

Statystyka etniczna we Francji - za i przeciw

Polemika wokół statystyk etnicznych rozgrywa się aktualnie w kontekście tzw. dyskryminacji pozytywnej. To koncepcja, która zakłada wyrównywanie szans grupom defaworyzowanym.

Przeciwnicy stosowania we Francji statystyk etnicznych przestrzegają, że pozostają one w sprzeczności z republikańską zasadą równości wszystkich obywateli, bez względu na pochodzenie etniczne czy wyznawaną religię oraz francuską koncepcją narodu. Zakłada ona bowiem, że przynależność do narodowej wspólnoty jest regulowana społecznym kontraktem, a tożsamość obywatelska pozostaje nadrzędna w stosunku do pozostałych więzów. Powszechny system obywatelstwa ma być więc całkowicie neutralny i tym samym spychać przynależność do grupy mającej określoną tożsamość etniczną, religijną lub kulturową do sfery prywatnej. Według oponentów statystyki migracyjne, które w mniej lub bardziej przejrzysty sposób pokażą zróżnicowanie etniczne francuskiego społeczeństwa, stają się orężem licznych grup mniejszościowych w walce o uznanie ich odrębności. Jednakże nieostrość kategorii etnicznych jest tu znaczną przeszkodą, gdyż każda najmniejsza grupa może odczuwać potrzebę reprezentacji. Prowadzi to nieuchronnie do fragmentaryzacji francuskiego społeczeństwa, w którym to partykularne interesy przedkłada się ponad wspólny interes.

Natomiast zwolennicy stosowania tego typu statystyk podkreślają korzyści płynące z wykorzystania takiego narzędzia. Pozwala ono bowiem trafniej zidentyfikować dyskryminowane grupy - jako właściwy podmiot polityki integracyjnej oraz antydyskryminacyjnej. Według G. Pau-Langevin i C. Caresche „to co zagraża Republice, to nie komunitaryzm, ale jej niezdolność do zapewnienia równości i emancypacji, respektowania przez nią samą zasad, które proklamuje, a wszystko to przez odrzucenie wszelkich różnic wynikających z pochodzenia, rasy czy religii. Walka z dyskryminacją jest związana z różnorodnością pochodzenia, jawi się jako jeden z filarów idei republikańskich”. Słowa badaczy wydają się być trafną syntezą argumentów zwolenników wprowadzenia etnicznych statystyk****.

Wiele instytucji, wiele statystyk

Jednym z czynników, które utrudniają przedstawienie spójnego obrazu migracji, w szczególności strumieni  migracyjnych, jest konieczność korzystania z danych statystycznych opracowanych przez różne instytucje o odmiennych kompetencjach i zadaniach. I tak, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych dostarcza danych na temat pierwszych tytułów pobytowych posiadanych przez cudzoziemców urodzonych za granicą, z pominięciem małoletnich. Kolejna instytucja, Office Français de l’immigration et de l’intégration (OFII), zajmująca się zarządzaniem imigracją regularną (imigracja zarobkowa, łączenie rodzin, pomoc w integracji, dobrowolne powroty) opracowuje dane na podstawie obowiązkowych wizyt lekarskich dla przybywających cudzoziemców. I wreszcie Office français de protection des réfugiés et apatrides (OFPRA) informuje o osobach wnioskujących o ochronę, a także o tych, które otrzymały ochronę na terytorium Francji. Niekompletność wszystkich tych danych niesie za sobą dość poważne konsekwencje, szczególnie dla badaczy zjawisk migracyjnych. Jest to widoczne w wypadku wyjazdów z Francji, których większość nie jest rejestrowana. Wyjątek stanowi realizacja czynności administracyjnych, takich jak doprowadzenie do granicy, pomoc w dobrowolnym powrocie do kraju pochodzenia czy wydalenie, która jednak dotyczy jedynie niewielkiego odsetka wyjeżdżających. Próbą oszacowania liczby emigrantów jest analiza transferów świadczeń emerytalnych za granicę (znaczna część migrantów czy cudzoziemców z Francji wraca na emeryturę do kraju pochodzenia) lub analiza wydawania kolejnych tytułów pobytowych, a raczej ich braku. Ponadto niezwykłą słabością francuskich danych statystycznych jest również to, że niejednokrotnie nie odzwierciedlają one rzeczywistego obrazu populacji Francji. Legalizacja pobytu we Francji najczęściej wiąże się ze zmianą statusu prawnego jednostki,
a nie z jej fizycznym przemieszczeniem.

Jak uzdrawiać francuską statystykę migracyjną?

Niedoskonałość francuskich statystyk migracyjnych, również w podążaniu za dynamicznymi zmianami społecznymi, nie jest cechą szczególnie wyróżniającą ten system wśród innych systemów statystycznych. Z kolei tym, co stanowi najbardziej o jego specyfice, są kontrowersje wokół stosowania statystyk etnicznych i wykorzystywania kryteriów etnicznych w badaniach. Dla wielu jest to całkowity odwrót od republikańskiej idei równości, dla innych - przeciwnie - brak tego typu statystyk jest zaprzeczeniem prawa do wolności i ekspresji własnej tożsamości. Ponadto, mnogość instytucji, które te statystki gromadzą, nie ułatwia prowadzenia rzetelnych badań w obszarze migracji. Być może Francja powinna skorzystać z wybranych doświadczeń innych krajów, rozpatrując je w kontekście francuskiej rzeczywistości społecznej, bądź poszukać własnej drogi do poprawy jakości obowiązującego systemu statystyk migracyjnych.

* Słowo immigré jest konstrukcją typowo francuską. W innych krajach frankofońskich na określenie tej kategorii używa się słowa immigrant. Przykładowo, w Kandzie immigrant oznacza osobę, która wybiera inne państwo jako miejsce stałego pobytu, w Belgii natomiast stosuje się w odniesieniu do tej kategorii szeroki zakres pojęciowy, od kontekstu mniejszości narodowych po politykę integracyjną.
** Instytut National d’études démographique (INED) proponuje nieco prostszą definicję: osoba urodzona za granicą i przebywająca we Francji.
*** W krajach, które stosują statystykę etniczną, jasne określenie kategorii etno-rasowych również nastręcza wielu problemów. Niejednokrotnie zdarza się, że wiele kategorii, takich jak przynależność do określonej „rasy”, grupy etnicznej czy narodowej, jest przemieszanych. Przykładowo, w Wielkiej Brytanii kategorie ustanowione przez Commission for Racial Equality były następujące: Biali, Czarni Karaibowie, Czarni Afrykanie, Czarni (inni), Hindusi, Pakistańczycy, Banglijczycy, Chińczycy, inne grupy etniczne. Więcej zobacz: Le Bras H. (2010), Statistiques ethiques. Le vrai débat, Jean-Jaures Fondation.
**** Pau-Langevin G., Caresche C. (2009), Une République de l’égalité, Fondation Jean-Jaurès, s. 6.

Więcej: Cornuau F., Dunezat X. (2008), L’immigration en France: concepts, contours et politiques, „Espace population société” 2; Borrel C. (2004), Les limites de l’approche statistique des circulation migratoires, RFAS 2; Le Bras H. (2010), Statistiques ethiques. Le vrai débat, Jean-Jaures Fondation; Safi M. (2007), Le devenir immigrés en France. Barrières et inégalités, Thèse de doctorat en sociologie, ENESS, Paris; Spire A. (1999), De l’étranger à l’immigré, „Acte de la recherche en sciences sociales”, vol. 129, septembre; Pau-Langevin G., Caresche C. (2009), Une République de l’égalité, Fondation Jean-Jaurès; Weil P. (2005), La République et sa diversité. Immigration, intégration, discrimination, Editions du Seuil et La République des Idées, Paris.