W ostatnich latach liczba cudzoziemców, którzy skorzystali z programów powrotów dobrowolnych i opuścili Polskę, znacząco wzrosła.  W 2004 r. z programu realizowanego przez IOM skorzystało 10 osób, podczas gdy w 2010 r. - już 1 627. Nieznaczny spadek nastąpił w 2011 r., prawdopodobnie wskutek zapowiedzi abolicji.

Określając ramy prawne zjawiska dobrowolnego powrotu odwołujemy się przede wszystkim do tzw. dyrektywy powrotowej i definicji „powrotu” oraz do Porozumienia między Ministrem Spraw Wewnętrznych i Administracji a IOM i definicji „powrotu dobrowolnego”. Na ich podstawie w Polsce w programie dobrowolnych powrotów do kraju pochodzenia, zamieszkania lub innego kraju, który zgodzi się przyjąć powracającego migranta, może wziąć udział cudzoziemiec, który wyraża zgodę na wyjazd z Polski, swoją decyzję podejmuje dobrowolnie, bez jakiegokolwiek nacisku, znając warunki powrotu i sytuację w kraju, do którego się udaje.

Katalog adresatów programów dobrowolnych powrotów jest zamknięty i dzieli się na dwie kategorie cudzoziemców, w zależności od organizatora podróży powrotnej:

● cudzoziemiec, który ubiega się o status uchodźcy, ale nie korzysta z ochrony uzupełniającej, nie ma zgody na pobyt tolerowany, zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony, osiedlenie się lub zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich, nie przebywa w placówce opiekuńczo-wychowawczej, w ośrodku lub areszcie w celu wydalenia i nie jest tymczasowo aresztowany lub nie odbywa kary pozbawienia wolności - może skorzystać z programu dobrowolnych powrotów Urzędu do Spraw Cudzoziemców (UdSC);

● cudzoziemiec, który ubiega się o status uchodźcy lub azyl, a jego wniosek nie został rozpatrzony lub dostał decyzję odmowną; zrezygnował z ubiegania się o status uchodźcy; otrzymał decyzję o wydaleniu lub jest ofiarą handlu ludźmi - może skorzystać z programu powrotów dobrowolnych IOM.

Cudzoziemiec kwalifikowany do drugiej kategorii, jeśli nie otrzymał jeszcze decyzji odmownej w sprawie przyznania ochrony lub został objęty jakąś formą ochrony lub przebywa w Polsce nielegalnie, może zostać objęty wsparciem finansowym z Europejskiego Funduszu Powrotów Imigrantów (EFPI). W Polsce organizacją podróży powrotnych cudzoziemców współfinansowanych z EFPI obecnie zajmuje się wyłącznie IOM.

Powrót przymusowy jest dla cudzoziemca o wiele mniej korzystny niż powrót dobrowolny, zwłaszcza organizowany przez IOM. Powrót przymusowy obejmuje pomoc w wyrobieniu dokumentów podróży, transport bagażu, badania i usługi medyczne przed podróżą oraz pomoc medyczną w jej trakcie, jeśli jest niezbędna. Podróż odbywa się w asyście funkcjonariuszy i cudzoziemiec otrzymuje jedynie wyżywienie w czasie jej trwania. Powrót przymusowy następuje do kraju pochodzenia (lub kraju, który na mocy odpowiednich umów wyraża zgodę na przyjęcie cudzoziemca, przy czym zazwyczaj jest to stolica państwa docelowego).

Co ważne, cudzoziemiec, który przebywa w Polsce nielegalnie i skorzysta z możliwości dobrowolnego powrotu, unika przymusowego wydalenia i zyskuje czas na przygotowanie się do powrotu do kraju pochodzenia. Dodatkowo ulega skróceniu okres, przez jaki nie może otrzymać polskiej wizy, na co nie może liczyć cudzoziemiec, który został wydalony przymusowo. Osoba, która przebywała na terytorium Polski legalnie i zdecydowała się na dobrowolny powrót, nie otrzyma polskiej wizy przez okres jednego roku, natomiast jeśli przebywała na terytorium Polski nielegalnie - nie uzyska wizy przez okres od dwóch do pięciu lat.

Powrót dobrowolny realizowany przez UdSC obejmuje pomoc w uzyskaniu dokumentu podróży oraz zwrot kosztów jego wyrobienia, kosztów wyżywienia w czasie podróży oraz rekompensatę kosztu podróży najtańszym środkiem komunikacji, która nie zawsze obejmie podróż do miejsca zamieszkania cudzoziemca. Np. osoby narodowości czeczeńskiej jako obywatele Federacji Rosyjskiej mogą otrzymać refundację biletu jedynie do Moskwy. Natomiast powrót dobrowolny realizowany przez IOM obejmuje też działania wspierające cudzoziemca przed, w trakcie oraz po podróży powrotnej, takie jak m.in.:

● doradztwo w zakresie powrotu, obejmujące informację o sytuacji w kraju powrotu, warunkach powrotu, możliwości ubiegania się o pomoc reintegracyjną, możliwości ewentualnego wsparcia leczenia, dostępności leków czy możliwości kontynuacji nauki;

● organizacja podróży powrotnej, obejmująca transport z miejsca pobytu do miejsca docelowego w kraju powrotu, zakup biletu na najdogodniejszy środek lokomocji, pomoc przy dojeździe na lotnisko/dworzec, schronienie i utrzymanie przed podróżą, asysta w razie potrzeby, szczególne procedury w wyjątkowych sytuacjach (np. kontakt z opiekunami dziecka w kraju powrotu);

● pomoc reintegracyjna, obejmująca pomoc finansową i rzeczową dostosowaną do indywidualnych potrzeb. Są to m.in. środki finansowe na żywność, środki higieny, czynsz, remont lub odbudowę domu, artykuły gospodarstwa domowego, artykuły szkolne czy na podjęcie lub kontynuację nauki. Cudzoziemiec ma też możliwość uzyskania wsparcia finansowego lub rzeczowego na rozpoczęcie działalności gospodarczej, które jest udzielane po zaakceptowaniu przedłożonego biznesplanu. Środki nie są przyznawane automatycznie - każdy przypadek jest rozpatrywany indywidualnie, różna jest też wartość finansowa wsparcia. Niektórzy cudzoziemcy postanawiają kontynuować przerwaną naukę i pomoc reintegracyjna obejmuje wówczas np. opłatę czesnego. Z reguły jednak decydują się na rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej - np. otwarcie punktu xero (pomoc objęła zakup sprzętu), hodowlę zwierząt (zakup inwentarza), otwarcie małej firmy transportowej (zakup ciężarówki), skup złomu (sprzęt). Możliwe jest też uzyskanie wsparcia w postaci kursu, po którym cudzoziemiec będzie mógł podjąć pracę - np. kurs manicure.

Tak w wypadku powrotów dobrowolnych, jak i przymusowych przestrzega się specjalnych procedur wobec grup szczególnego traktowania, do których zaliczani są małoletni, osoby niepełnosprawne, starsze, samotnie wychowujące małoletnie dzieci, kobiety ciężarne, ofiary tortur, gwałtów lub innych poważnych form przemocy, ofiary handlu ludźmi i osoby potrzebujące natychmiastowej opieki lekarskiej.

Hodowla krów w Gruzji założona dzięki wsparciu z EFPI. Źródło: archiwum prywatne Autorki.

Liczba powrotów dobrowolnych wzrasta nie tylko ze względu na ich atrakcyjność dla cudzoziemców. Ten element zarządzania migracjami jest wyraźnie wspierany przez Unię Europejską, czemu daje wyraz Komisja Europejska w dyrektywie powrotowej, zdecydowanie przedkładającej powrót dobrowolny nad przymusowy. Dyrektywa obliguje państwa członkowskie do zapewnienia pomocy i doradztwa w tym zakresie oraz zachęca do wykorzystywania w tym celu środków EFPI. Sam budżet EFPI rośnie wraz z kolejnymi programami rocznymi, a w ich ramach coraz większa pula środków przeznaczana jest na wsparcie powrotów dobrowolnych.

Nie bez znaczenia pozostaje fakt, że w ostatnich latach coraz więcej organizacji pozarządowych zajmuje się tematyką migracyjną, w tym realizuje działania promocyjne dotyczące programów dobrowolnych powrotów. Działania te obejmują plakaty, ulotki, spoty radiowe i telewizyjne, szkolenia dla osób pracujących z cudzoziemcami, telefon zaufania, porady telefoniczne i e-mailowe dla cudzoziemców oraz badania prowadzone w tej dziedzinie.

Warto podkreślić, że zwłaszcza w sytuacji nielegalnego pobytu cudzoziemca w Polsce i w obliczu braku perspektyw na zalegalizowanie pobytu, skorzystanie z programu powrotów dobrowolnych jest jedną z dróg wyjścia z nielegalności. Można przypuszczać, że liczba cudzoziemców wyjeżdżających z Polski w ramach tych programów i ich rola będą nadal rosnąć, zwłaszcza, że ewaluacja projektów powrotów dobrowolnych, prowadzona w krajach pochodzenia cudzoziemców, potwierdza ich skuteczną reintegrację.

* Autorka artykułu jest pracowniczką Ministerstwa Spraw Wewnętrznych.