Tworząc politykę integracyjną, należy pamiętać, iż ma ona służyć wszystkim mieszkańcom danego państwa, bez względu na ich etniczne pochodzenie. Integracja to proces wzajemnego dostosowywania się do siebie mieszkańców od dawna żyjących na da-nym terenie oraz nowo przybyłych. Jednym z celów polityki integracyjnej jest również za-pobieganie wykluczeniu społecznemu adresatów tejże polityki. Należy więc w taki sposób wy-korzystywać dostępne instrumenty oddziaływania, aby osiągnąć powyższe cele. Wychodząc z tych założeń, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej od początku było żywo zaangażowane zarówno w dobór tematyki, jak również w tworzenie programu międzynarodowej konferencji pt. „Wspólna polityka integracyjna: przeciwdziałanie wykluczeniu imigrantów w UE”, organizowanej razem z Caritas Polska.

Na zdjęciu: Paulina Babis (Departament Pomocy i Integracji Społecznej MPiPS). Fot. T. Pietrzyk.

Jak działać: modułowo i lokalnie
Dla przyszłego kształtu polskiej polityki integracyjnej kluczowe było zagadnienie dotyczące Europejskich Modułów Integracji Imigrantów. Moduły, które są swego rodzaju uzgodnionymi przez wszystkie państwa członkowskie rekomendacjami dotyczącymi integracji imigrantów, zostały zbudowane w oparciu o zweryfikowane i zewaluowane najlepsze praktyki europejskie. W wypracowywaniu Modułów brali udział przedstawiciele Krajowych Punktów Kontaktowych ds. Integracji przy Komisji Europejskiej wraz z ekspertami reprezentującymi instytucje naukowe, organizacje pozarządowe i międzynarodowe oraz władze lokalne, regionalne i krajowe z wszystkich państw członkowskich UE. Zostały one stworzone w taki sposób, iż każda zainteresowana strona (czyli państwo jako takie, ale także władze lokalne, regionalne czy organizacje pozarządowe) może prowadzić działania integracyjne w oparciu o wybrany komponent, niekoniecznie implementując cały Moduł. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej stoi na stanowisku, że należy promować w Polsce wypracowane rozwiązania, zwłaszcza na szczeblu lokalnym i regionalnym. Planowane jest podjęcie działań, które przybliżą Europejskie Moduły Integracyjne jeszcze szerszemu gronu potencjalnych odbiorców. W kontekście zaś nakreślenia ram polskiej polityki integracyjnej istotne jest korzystanie z przetestowanych rozwiązań i wybranie tych komponentów, które najbardziej odpowiadają polskim potrzebom. Zagadnienia dotyczące nauczania języka polskiego jako obcego, przeprowadzanie tzw. kursów powitalnych z zakresu poruszania się w polskiej rzeczywistości oraz zaangażowanie samych imigrantów w życie społeczne to aspekty już zidentyfikowane w dokumencie strategicznym „Polityka migracyjna Polski - stan obecny i postulowane działania”, które będą rozwijane i uszczegóławiane.

W kwestii realizacji polityki integracyjnej duży nacisk został położony na lokalny szczebel działań. Pokazanie powiązań pomiędzy działaniami prowadzonymi bezpośrednio w małych społecznościach a spojrzeniem z perspektywy organizacji ogólnoeuropejskich o profilu regionalnym wniosło dodatkową wartość do prowadzonej dyskusji.

Wielokrotnie podkreślano kluczową rolę dobrej i efektywnej współpracy pomiędzy władzami lokalnymi, organizacjami pozarządowymi oraz samymi imigrantami. Ważną rolę odgrywa oczywiście społeczeństwo przyjmujące, w tym wolontariusze. Doskonale obrazuje to przykład Łomży podawany przez Fundację „Ocalenie”. Nastawienie władz lokalnych do działań na rzecz obecnych w społeczności cudzoziemców - w przypadku Łomży najpierw zdecydowana niechęć, a po zmianie władz postawa pozytywna - może diametralnie zmienić sytuację w społeczności lokalnej oraz postawy samych cudzoziemców i mieszkańców miasta wobec siebie nawzajem. Kiedy Fundacja „Ocalenie” rozpoczynała swoją działalność w Łomży i otwierała punkt konsultacyjny dla cudzoziemców poszukujących azylu oraz już  objętych ochroną międzynarodową, stosunek władz lokalnych do tej inicjatywy było bardzo nieprzychylny. Zdarzały się także incydenty, w których ludność miejscowa wykazywała dużą agresję w stosunku do mieszkańców ośrodka dla osób oczekujących na nadanie statusu uchodźcy. Mieszkańcy miasta domagali się zamknięcia ośrodka, co spotkało się z poparciem lokalnych władz i w efekcie ośrodek został zamknięty. Po zmianie na stanowiskach samorządowych w mieście i po rozpoczęciu współpracy władz miasta z Fundacją klimat zmienił się diametralnie. Nie udało się wprawdzie ponownie otworzyć ośrodka w Łomży, jednak mieszkańcy miasta zaczęli angażować się w działalność na rzecz cudzoziemców, z powodzeniem zorganizowano szereg imprez kulturalnych z udziałem imigrantów i mieszkańców Łomży.

Panel na temat Europejskich Modułów Integracji Imigrantów. Na zdjęciu od lewej: Eva Schultz (Dyrekcja Generalna Spraw Wewnętrznych Komisji Europejskiej), Peter Verhaeghe (Caritas Europa), Helene Urth (Ramboll Management Consulting), Hanna-Maija Kuhn (Ramboll Management Consulting), Morten Spies (Ministerstwo ds. Uchodźców, Imigracji i Integracji, Dania). Fot. T. Pietrzyk.

Innym przykładem, można powiedzieć, że nawet wzorcowym w skali całego kraju, jest Lublin. Miasto, w którym od wieków mieszkają przedstawiciele różnych wyznań, kultur i narodowości, doskonale prowadzi działania zmierzające do osiągnięcia spójności społecznej. Działania podejmowane na rzecz zbudowania dobrych relacji pomiędzy różnymi grupami mieszkańców Lublina inicjowane są zarówno przez przedstawicieli władzy centralnej (wojewodę), samorządowej, jak również przez organizacje pozarządowe i samych mieszkańców Lublina

Poprzez prowadzenie precyzyjnie ukierunkowanych kampanii społecznych w Lublinie udało się osiągnąć coś, czego nie można zaobserwować na taką skalę w żadnym innym polskim mieście, a mianowicie wielkie zaangażowanie w integrację tzw. rdzennych mieszkańców, a także studentów, pochodzących również z krajów trzecich. Model wolontariatu prowadzonego od ponad 10 lat w ośrodkach dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy w Polsce przez Centrum Wolontariatu w Lublinie zyskał miano dobrej praktyki, która powinna zostać implementowana do głównego nurtu polityki państwa, i został też podany jako przykład wzorcowego rozwiązania w dokumencie strategicznym dotyczącym polityki migracyjnej Polski. Model ten opiera się przede wszystkim na zaangażowaniu wolontariuszy w pracę z cudzoziemcami przebywającymi w ośrodku, jak również na aktywizowaniu mieszkańców miasta w ramach działań na rzecz cudzoziemców. Wolontariusze obecni są w życiu cudzoziemców na co dzień, prowadzą nietypowe lekcje języka polskiego, w ramach których motywują cudzoziemców do nauki poprzez organizowanie wyjść do kina, na mecze, aranżowanie bezpośrednich spotkań z Polakami. Istotną rolę odgrywa także prowadzanie akcji zmierzających do wzajemnego poznania się mieszkańców ośrodka dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy z mieszkańcami Lublina.

Trzeba w tym miejscu nadmienić, iż Lublin jest członkiem dwóch dużych europejskich inicjatyw: Intercultural Cities Network oraz Eurocities. Przedstawiciele obu sieci miast byli obecni podczas konferencji i opowiadali o swoich doświadczeniach. Wymiana doświadczeń i dobrych praktyk pomiędzy miastami zaangażowanymi w każdy z tych projektów skutkuje wprowadzaniem nowych inicjatyw oraz modyfikowaniem istniejących rozwiązań.

Należałoby też maksymalnie wykorzystać możliwości, jakie daje współpraca poszczególnych władz lokalnych z Europejskim Komitetem Regionów. Jak wynika z prezentacji przedstawiciela tej instytucji, mogą one wpływać na kształt polityki europejskiej, opiniować wspólnotowe akty prawne i proponować działania.

Jak oceniać działania: wskaźniki integracji
Zagadnieniem nieodłącznie związanym z dobrym planowaniem działań na rzecz integracji imigrantów, niezależnie od tego, czy są one prowadzone na szczeblu centralnym, czy lokalnym, jest  ewaluacja polityk integracyjnych. Statystyki obrazujące sytuację społeczno-ekonomiczną migrantów mogą wspierać strategiczne myślenie odnośnie do równości i mobilności. Działania prowadzone przez Komisję Europejską we współpracy z Eurostatem oraz Migration Policy Group dotyczące tworzenia i interpretowania wskaźników integracyjnych są dla Polski punktem wyjścia, jeśli chodzi o tworzenie systemu monitoringu i ewaluacji.

Już w 2010 r. przyjęty został zestaw wskaźników bazowych, za pomocą których można mierzyć zarówno różnice w rozwoju społeczno-ekonomicznym populacji imigrantów i całej zamieszkałej populacji, jak również dokonywać porównań pomiędzy poszczególnymi państwami członkowskimi Unii Europejskiej. Wskaźniki te zostały określone w dokumencie z 6 maja 2010 r. pt. „Konkluzje Rady i przedstawicieli rządów państw członkowskich na temat integracji jako siły napędowej rozwoju i spójności społecznej”, odnoszącym się do ustaleń poczynionych podczas Czwartej Ministerialnej Konferencji na temat Integracji, która odbyła się w Saragossie w dniach 15-16 kwietnia 2010 r. Niewątpliwie Polska powinna oprzeć się przede wszystkim na tych istniejących i agregowanych już wskaźnikach. Jest to bowiem związane z relatywnie małą liczbą danych statystycznych związanych z aktywnością społeczną i ekonomiczną imigrantów w Polsce, jak również z faktem, iż generowanie i analizowanie wskaźników już wypracowanych pozwala prowadzić analizy porównawcze z innymi państwami członkowskimi UE.

Na zdjęciu: Bartosz Ziółkowski (Kierownik Zespołu ds. Imigrantów i Integracji Społecznej we Władzy Wdrażającej Programy Europejskie). Fot. T. Pietrzyk.

Bardzo cennym był przykład przedstawiony przez Austriaków, obrazujący system koordynacji i oceny polityki integracyjnej. W Austrii - w wyniku dialogu ze 140 podmiotami - przyjęty został plan działań na rzecz integracji imigrantów. Obejmuje on siedem obszarów (język i edukacja, zatrudnienie, prawo i wartości, zdrowie i zabezpieczenie społeczne, sport i rekreacja, dialog międzykulturowy oraz regionalne podejście do integracji), z których każdy określony jest poprzez zestaw wyzwań, zasad i celów integracyjnych. Powołano także Radę Ekspertów ds. Integracji, która jest ciałem niezależnym od rządu i jej zadaniem jest bezstronne monitorowanie realizacji zapisów planu działań na rzecz integracji cudzoziemców. Jednocześnie w ramach struktury administracji państwowej powołano Integracyjny Komitet Doradczy, którego celem jest analiza ekspertyz przedstawionych przez Radę Ekspertów ds. Integracji i aktywne modyfikowanie planu działań. W Austrii kwestie związane z integracją imigrantów obecne są w agendzie politycznej już od dłuższego czasu, a skala imigracji do tego kraju jest także nieporównywalnie większa w stosunku do tej, z jaką mamy do czynienia w Polsce. Niemniej jednak rozwiązania austriackie godne są naszej uwagi i dogłębnej analizy.

Jak patrzeć szerzej: polityka europejska
Kolejną poruszaną kwestią były krajowe polityki integracji cudzoziemców w kontekście możliwości stworzenia w jakiejś formie wspólnej, europejskiej polityki integracyjnej. Niebagatelną rolę odgrywa tu Europejski Fundusz na rzecz Integracji Obywateli Państw Trzecich (EFI). Jako instrument finansowy ma możliwość pośrednio wpływać na kształt polityk integracyjnych w poszczególnych państwach członkowskich.

Nie jest tajemnicą, iż w wypadku Polski to właśnie dzięki Europejskiemu Funduszowi na rzecz Integracji Obywateli Państw Trzecich udało się zainicjować działania integracyjne na rzecz innych grup imigrantów niż cudzoziemcy objęci ochroną międzynarodową, jak to było dotychczas. W Polsce środki z Funduszu  umożliwiły powstanie wielu nowych organizacji pozarządowych świadczących pomoc imigrantom, a wcześniej istniejącym pomogły rozwinąć działalność i wyspecjalizować oraz sprofesjonalizować swoją ofertę. I tak, w ramach jednego z projektów prowadzonych przez warszawskie biuro Międzynarodowej Organizacji ds. Migracji (IOM) utworzonych zostało kilka organizacji migranckich, które w późniejszym czasie same zaczęły korzystać z funduszy europejskich (np. Fundacja „Nasz Wybór” czy Fundacja Ternopilska). Istnienie Funduszu i konieczność jego implementacji wymusiły niejako na administracji publicznej zajęcie się tematem integracji innych niż uchodźcy grup imigrantów.

Zbiegło się to w czasie w innymi działaniami dotyczącymi migracji w Polsce, czego efektem było powstanie dokumentu dotyczącego polityki migracyjnej Polski, zawierającego także rekomendacje dotyczące  integracji imigrantów. Zalecenia te powstały w dużej mierze w oparciu o doświadczenia wynikające właśnie z wdrażania EFI.

W kolejnych latach programowania Funduszu sytuacja będzie jednak wyglądała odmiennie. Realizacja polityki integracyjnej nadal będzie odbywała się z wykorzystaniem Funduszu, a proponowane działania i priorytety będą odzwierciedlały priorytety polityki integracyjnej. Jak jednak zauważył przedstawiciel Władzy Wdrażającej Programy Europejskie, w dotychczasowej historii EFI w Polsce są realizowane przede wszystkim projekty służące poprawie sytuacji społeczno-ekonomicznej imigrantów. Fundusz natomiast powinien być wykorzystywany również w celu pozyskania wysoko wykwalifikowanych pracowników z państw trzecich, stworzenia możliwości i systemu zachęt, dzięki którym będą oni chcieli podjąć zatrudnienie właśnie w Polsce. Wiele nowych państw członkowskich stosuje właśnie takie rozwiązania, co przyczynia się do tego, iż do krajów tych przyjeżdża więcej dobrze wykształconych imigrantów, którzy pracują zgodnie z posiadanymi kwalifikacjami, a tym samych proces ich integracji przebiega znacznie szybciej.

                                                                                           ***
Konferencja w Lublinie miała też na celu umożliwienie przedstawicielom różnych instytucji i organizacji z Europy i Polski wzajemne poznanie się i nawiązanie bliższych kontaktów. Zamierzenie to udało się osiągnąć, co powinno zaowocować powstaniem nowych inicjatyw. To przecież przede wszystkim ludzie - a nie instytucje - biorą udział w integracji, a także w tworzeniu polityki integracyjnej.